Η γνώση μας για το δομημένο περιβάλλον της αρχαίας Αθήνας προέρχεται κυρίως από τα μνημεία που βρίσκονται σε οργανωμένους αρχαιολογικούς χώρους και είναι ευρέως γνωστά και καλά μελετημένα (Παρθενώνας, Αρχαία Αγορά κτλ). Ποιος ήταν όμως ο ιστός της αρχαίας πόλης; Τι έφεραν στο φως οι μεγάλες ανασκαφές για τα δημόσια έργα και οι μικρότερης κλίμακας εκατοντάδες επεμβάσεις σε οικόπεδα ιδιωτών; Με στόχο να στραφεί η έρευνα στις λεγόμενες σωστικές ανασκαφές και στην αστική αρχαιολογία, το Δίπυλον δημιούργησε μια πρωτότυπη, ανοιχτής πρόσβασης διαδικτυακή πλατφόρμα για τη διάσωση και διάδοση του αρχαιολογικού πλούτου της Αθήνας.

Για πρώτη φορά συγκεντρώνονται και παρουσιάζονται σε ενιαίο ψηφιακό χάρτη αρχαιολογικά δεδομένα από το σύνολο των δημοσιευμένων σωστικών ανασκαφών των τελευταίων 170 ετών στην Αθήνα, τον Πειραιά και την ενδιάμεση περιοχή. Η δίγλωσση (ελληνικά/αγγλικά) χαρτογραφική πλατφόρμα προσφέρει δυνατότητες συνδυαστικής αναζήτησης δεδομένων που προέρχονται από 2.351 ανασκαφικές θέσεις, γύρω από δύο βασικούς άξονες: α) τη χρήση του χώρου και β) τη χρονολόγηση των καταλοίπων (π.χ. οδικό δίκτυο κλασικών χρόνων, οικία ελληνιστικών χρόνων, ρωμαϊκά λουτρά). Τα αρχαιολογικά δεδομένα εντάσσονται σε 11 κύριες ιστορικές περιόδους και η ταξινόμησή τους περιλαμβάνει 12 θεματικές ενότητες χρήσης του χώρου, 63 κατηγορίες κτηρίων και κατασκευών και 109 υποκατηγορίες αυτών.

Οι ανασκαφικές θέσεις που συνθέτουν τον ψηφιακό χάρτη αναζητήθηκαν σε πολλαπλά ιστορικά και χαρτογραφικά υπόβαθρα με σκοπό να καταστεί εφικτός ο εντοπισμός τους. Τα 1.024 ανασκαφικά σχέδια της πλατφόρμας, γεωαναφέρθηκαν, διανυσματοποιήθηκαν και στη συνέχεια συνδέθηκαν με τα αρχαιολογικά δεδομένα. Έτσι, το κάθε ένα ακίνητο εύρημα έχει αποκτήσει τη δική του χωρική οντότητα. Πλέον μπορεί κανείς να συσχετίσει με τις αναζητήσεις του στον χώρο και τον χρόνο διάφορα είδη αρχαιολογικών δεδομένων, που εντοπίζονται σε μια συνολική έκταση περίπου 63,9 τ. χλμ. του σύγχρονου αστικού ιστού. Η πλατφόρμα ενημερώνεται τακτικά με νέα δεδομένα της έρευνας, παρακολουθώντας τις δημοσιεύσεις ανασκαφικών εκθέσεων σε αρχαιολογικά περιοδικά και πρακτικά συνεδρίων.

Συχνά μας έρχονται στο νου τα λόγια του Άγγλου περιηγητή Christopher Wordsworth, ο οποίος, αναζητώντας το 1836 τα ίχνη του χρόνου στην αθηναϊκή γη, έγραψε: «Πόση εργασία, ίσως και λάθη, θα είχαμε αποφύγει, αν έστω και για μία ώρα ήμασταν παρόντες σε εκείνο το μακεδονικό γλεντοκόπι στην αυλή του Φιλίππου, τότε που ο ρήτορας Δημάδης, πρεσβευτής εκεί, όταν ερωτήθηκε από τον Φίλιππο τι είδους τόπος ήταν η Αθήνα, εκείνος σχημάτισε πάνω στο τραπέζι τον χάρτη της πόλης». Και ο Wordsworth κατέληξε με την εξής σκέψη, που μας εκφράζει απολύτως: «Αλλά και πάλι, πόσο μεγάλο μέρος ευχαρίστησης από αυτή την αναζήτηση θα είχαμε χάσει!». (C. Wordsworth, Αθήνα - Αττική. To ημερολόγιο ενός οδοιπορικού, μτφ. Τ. Χανδρά, Αθήνα 1999 [α' έκδοση πρωτοτύπου: 1836], σελ. 139).

Πέρα από αυτή καθαυτή την αξία της καταγραφής των διάσπαρτων αρχαιοτήτων, σκοπός του έργου είναι η ένταξη της θέσης τους σε ένα ευρύτερο χωρικό πλαίσιο. Απώτερος στόχος είναι η κατανόηση της τοπογραφικής συνάφειας των αρχαιοτήτων και η πληρέστερη αντίληψη της πολεοδομικής εξέλιξης της Αθήνας και των ενδιάμεσων περιοχών μέχρι τον Πειραιά.

Η ψηφιακή πλατφόρμα σχεδιάστηκε με άξονα την αποτελεσματική διαχείριση του εκτεταμένου όγκου του αρχαιολογικού υλικού από την πλευρά των ειδικών, αλλά και την παροχή εύκολα προσβάσιμων πληροφοριών για τις αφανείς αρχαιότητες σε κάθε ενδιαφερόμενο πολίτη ή επισκέπτη της πόλης.

Μέσα από αυτή τη διττή λειτουργία, φιλοδοξεί να υποστηρίξει το έργο των ερευνητών στις αρχαιογνωστικές επιστήμες και των επαγγελματιών στους τομείς της πολιτισμικής διαχείρισης και του αστικού σχεδιασμού· ταυτόχρονα αποσκοπεί στην ευαισθητοποίηση του ευρύτερου κοινού σχετικά με το υφιστάμενο αρχαιολογικό απόθεμα.

Παράλληλα, η χαρτογραφική πλατφόρμα προτείνεται ως εκπαιδευτικό εργαλείο για τη διδασκαλία της ιστορικής τοπογραφίας σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Mέσω της χρήσης της αναδεικνύονται εντελώς άγνωστες πτυχές της ιστορίας και της αρχαιολογίας.

Κατά την αρχική φάση του έργου (2018–2022) χαρτογραφήθηκε έκταση 6,7 τ. χλμ. του σύγχρονου αστικού ιστού, εντός των ορίων του Δήμου Αθηναίων. Η έκταση αυτή περιλάμβανε το τμήμα της αρχαίας πόλης που οριοθετούνταν από τη Θεμιστόκλεια οχύρωση και το Βαλεριάνειο τείχος, καθώς και μια περιμετρική ζώνη πλάτους 500 μέτρων πέραν αυτών.

Σύμφωνα με δελφικό χρησμό που παραδίδει ο Ηρόδοτος (7.140), η πόλη των Αθηνών αναπτύχθηκε γύρω από την Ακρόπολη σε σχήμα τροχού. Το 479/8 π.Χ. την περιέβαλλε το Θεμιστόκλειο τείχος που αναπτύχθηκε ολόγυρα προς όλες τις κατευθύνσεις (Θουκυδίδης 1.93.2). Στα ρωμαϊκά χρόνια μια νέα οχύρωση, το λεγόμενο Βαλεριάνειο τείχος, συμπεριέλαβε ένα νέο ανατολικό προάστιο που είχε εν τω μεταξύ αναπτυχθεί από την εποχή του Αδριανού, πέρα από τα όρια του Θεμιστόκλειου τείχους.

Κατά τη δεύτερη φάση του έργου (2023-2025) η περιοχή κάλυψης διευρύνθηκε, καταλαμβάνοντας συνολική έκταση 63,9 τ. χλμ. Συμπεριλαμβάνει περιοχές στα βορειοδυτικά του αστικού κέντρου ως την Ακαδημία Πλάτωνος και τον Κηφισό, και στα νοτιοδυτικά ως τον Πειραιά και το Φάληρο. Η νέα οριοθέτηση καλύπτει τους Δήμους Αθηναίων και Πειραιά, καθώς και τις περιοχές Ταύρου, Μοσχάτου, Καλλιθέας και Αγίου Ιωάννη Ρέντη. Η επέκταση της χαρτογραφημένης περιοχής βοηθάει στην πληρέστερη κατανόηση της μορφής και της λειτουργίας της πόλης στη διαχρονία, από τους αρχαίους χρόνους ως τη νεότερη εποχή, εφόσον εκτός από το αστικό κέντρο και το λιμάνι περιλαμβάνονται και όλες οι ενδιάμεσες περιοχές του αθηναϊκού πεδίου.

Για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση του έργου Χαρτογραφώντας τις Αρχαιότητες των Αθηνών στην ομάδα του Διπύλου συνεργάστηκαν αρχαιολόγοι, χαρτογράφοι, τοπογράφοι μηχανικοί, φιλόλογοι, ειδικοί σε βάσεις δεδομένων, Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών, CAD καθώς και εικαστικοί. Οι βασικοί συντελεστές του έργου με αλφαβητική σειρά είναι οι εξής:

Χριστίνα Γιαννακούλα (αρχαιολόγος, ειδική στο GIS, συντονίστρια), Ορέστης Γουλάκος (αρχαιολόγος), Μαρία Καραγιαννοπούλου (αρχαιολόγος), Μάρκος Κατσιάνης (αρχαιολόγος, ειδικός στο GIS), Ματίνα Λαμπράκη (τοπογράφος μηχανικός, ειδική στο GIS), Γιώργος Λαμπρόπουλος (μηχανολόγος μηχανικός, ειδικός στο GIS), Γιώργος Παναγιωτόπουλος (webGIS developer), Εύη Σέμπου (φιλόλογος), Γιώργος Σοφιανός (αρχαιολόγος), Κατερίνα Στάθη (ιστορικός, συντονίστρια), Γιώτα Ταξιάρχη (αρχαιολόγος), Ασπασία Τσατσουλή (αρχαιολόγος), Κωνσταντίνος Χαϊδάς (τοπογράφος μηχανικός, ειδικός στο GIS), Γιώργος Χιώτης (αρχαιολόγος, ειδικός στο GIS).

Μαρίνα Αλεξανδρή (creative director), Δέσποινα Αλεξανδρή και Robert Pitt (μεταφράσεις), Θοδωρής Βάκκας (Geospatial Enabling Technologies), Nικολίνα Κουκουράκη (γεωολόγος), Fred Ley (σχεδιασμός CAD), Chiara Mendolia (αρχαιολόγος), Αλεξάνδρα Νικολοπούλου (αρχαιολόγος), Jacobo Scoz (αρχαιολόγος), Αλέξανδρος Χριστοδουλόπουλος (webMarker) & Κώστας Ντάγκας (Wave Web Ltd).

Οι δικηγόροι Άρτεμις Σταμπουλούς και Χριστίνα Πηγάκη παρείχαν νομικές συμβουλές σε θέματα προσωπικών δεδομένων και πνευματικών δικαιωμάτων αντιστοίχως.

Την επιμέλεια του έργου είχαν οι:

Λήδα Κωστάκη (αρχαιολόγος), Βάντα Παπαευθυμίου (αρχαιολόγος), Μαρία Πηγάκη (χαρτογράφος) και Άννα Μαρία Θεοχαράκη (αρχαιολόγος).

Ευχαριστούμε τους παρακάτω φορείς για την ευγενική παραχώρηση του δικαιώματος χρήσης ή/και αναδημοσίευσης εικονογραφικού και χαρτογραφικού υλικού:

• Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών
• Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων
• Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων
• Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων
• Ελληνικό Κτηματολόγιο A.E.
• Δήμο Αθηναίων
• Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα
• Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών

Ευχαριστούμε θερμά το The Packard Humanities Institute (PHI), το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ), την Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία Πολιτιστικού και Κοινωφελούς Έργου ΑΙΓΕΑΣ, αλλά και τους ανώνυμους δωρητές.

Ευχαριστούμε για την παραχώρηση αιγίδας τους:

• Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών
• Δήμο Αθηναίων
• Ελληνική Εθνική Επιτροπή για την Unesco