Η Αθήνα είναι μια εμβληματική πόλη στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού. Η γνώση μας για το παρελθόν της βασίζεται σε συγκεκριμένους αρχαιολογικούς χώρους και συστηματικά ανασκαμμένα μνημεία, που είναι αναγνωρίσιμα και καλά μελετημένα, όπως η Ακρόπολη, ο Κεραμεικός, η Αρχαία Αγορά, το Ολυμπιείο. Εκτός όμως από αυτούς τους ανοικτούς χώρους υπάρχει και η άλλη, η αθέατη αρχαία πόλη. Αυτή που έφεραν στο φως οι μεγάλες ανασκαφές για τα δημόσια έργα και οι εκατοντάδες επεμβάσεις σε οικόπεδα ιδιωτών. Με στόχο να στραφεί η έρευνα προς τις λεγόμενες σωστικές ανασκαφές και την αστική αρχαιολογία, το Δίπυλον οραματίστηκε την ανάπτυξη μιας καινοτόμου ψηφιακής πλατφόρμας με το σύνολο των διάσπαρτων αρχαιολογικών καταλοίπων στην πόλη.

Στο έργο αποδελτιώνονται για πρώτη φορά όλες οι θέσεις των σωστικών ανασκαφών που έχουν πραγματοποιηθεί στην Αθήνα εδώ και 160 χρόνια σε μια έκταση περίπου 6.700 στρεμμάτων σύγχρονου αστικού χώρου. Η δίγλωσση ψηφιακή πλατφόρμα δίνει τη δυνατότητα αναζήτησης δεδομένων από 1.470 ανασκαφικές θέσεις γύρω από δύο βασικούς άξονες: πρώτον, τη χρήση του χώρου και δεύτερον, τη χρονολόγηση των καταλοίπων (π.χ. οδικό δίκτυο των κλασικών χρόνων, οικία των ελληνιστικών χρόνων, ρωμαϊκά λουτρά). Η μεθοδολογία που καθιερώθηκε οδήγησε στη διαμόρφωση 12 ενοτήτων χρήσης του χώρου, 65 κατηγοριών κτηρίων/κατασκευών και 90 υποκατηγοριών αυτών. Τα αρχαία κατάλοιπα υπάχθηκαν σε 11 μεγάλες περιόδους της ιστορίας.

Ο χωρικός εντοπισμός των ανασκαφικών θέσεων αναζητήθηκε σε πολλαπλά ιστορικά και χαρτογραφικά υπόβαθρα και 670 δημοσιευμένα ανασκαφικά σχέδια γεωαναφέρθηκαν, διανυσματοποιήθηκαν και στη συνέχεια συνδέθηκαν με τα περιγραφικά δεδομένα.

Προσπαθήσαμε να αποδώσουμε σε έναν χάρτη την εικόνα της τοπογραφίας της αρχαίας Αθήνας με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια· εργασία απαιτητική λόγω του τεράστιου όγκου των δεδομένων. Στην προσπάθειά μας αυτή, πολύτιμη είναι η συμβολή της Εφορείας Αρχαιοτήτων της Πόλεως των Αθηνών, για την ένταξη μη δημοσιευμένων σχεδίων στο πλαίσιο μνημονίου συνεργασίας.

Συχνά μας έρχονται στο νου τα λόγια του Άγγλου περιηγητή Christopher Wordsworth, ο οποίος, αναζητώντας το 1836 τα ίχνη του χρόνου στην αθηναϊκή γη, έγραψε: «Πόση εργασία, ίσως και λάθη, θα είχαμε αποφύγει, αν έστω και για μία ώρα ήμασταν παρόντες σε εκείνο το μακεδονικό γλεντοκόπι στην αυλή του Φιλίππου, τότε που ο ρήτορας Δημάδης, πρεσβευτής εκεί, όταν ερωτήθηκε από τον Φίλιππο τι είδους τόπος ήταν η Αθήνα, εκείνος σχημάτισε πάνω στο τραπέζι τον χάρτη της πόλης». Και ο Wordsworth κατέληξε με την εξής σκέψη, που μας εκφράζει απολύτως: «Αλλά και πάλι, πόσο μεγάλο μέρος ευχαρίστησης από αυτή την αναζήτηση θα είχαμε χάσει!». (C. Wordsworth, Αθήνα - Αττική. To ημερολόγιο ενός οδοιπορικού, μτφ. Τ. Χανδρά, Αθήνα 1999 [α' έκδοση πρωτοτύπου: 1836], σελ. 139).

Ο απώτερος στόχος του έργου είναι η καλύτερη κατανόηση της τοπογραφικής συνάφειας των διάσπαρτων αρχαίων καταλοίπων και επομένως της πολεοδομικής εξέλιξης της Αθήνας.

Με τη χαρτογράφηση των σωστικών ανασκαφών, σκοπός του έργου είναι η ανάδειξη των όψεων μιας εντελώς άγνωστης Αθήνας. Σχεδιάστηκε με τέτοιο τρόπο ώστε να τιθασεύσει τον όγκο του υλικού για τον ερευνητή και ταυτόχρονα να παρέχει πληροφορίες για τις αφανείς αρχαιότητες προς κάθε ενδιαφερόμενο πολίτη ή επισκέπτη, ελπίζοντας στην ευαισθητοποίηση του ευρύτερου κοινού για το υπάρχον αρχαιολογικό απόθεμα.

Φιλοδοξία της ψηφιακής πλατφόρμας είναι να εμπνεύσει, αλλά και να προσφέρει λύσεις σε ερευνητές και επαγγελματίες στις αρχαιογνωστικές επιστήμες, σε φορείς και υπηρεσίες πολιτιστικής διαχείρισης και αστικού σχεδιασμού, σε πολίτες και πολιτιστικούς συλλόγους. Επιπλέον προτείνεται ως εργαλείο για τη διδασκαλία της ιστορίας των Αθηνών στις διάφορες βαθμίδες της εκπαίδευσης. Ειδικότερα όμως θα διευκολύνει όσους μελετητές, αρχαιολόγους, ιστορικούς, αρχιτέκτονες και πολεοδόμους ενδιαφέρονται για την πολεοδομική εξέλιξη των Αθηνών και την ιστορία της αρχαιολογικής έρευνας.

Το χαρτογραφικό έργο καλύπτει περίπου 6.700 στρέμματα σύγχρονου αστικού χώρου. Αντιστοιχεί στο τμήμα εκείνο της αρχαίας πόλης που περιέκλεισαν στα όριά τους το Θεμιστόκλειο και το Βαλεριάνειο τείχος με μία εξωτερική περιμετρική ζώνη πλάτους 500 μέτρων.

Σύμφωνα με δελφικό χρησμό που παραδίδει ο Ηρόδοτος (7.140), η πόλη των Αθηνών αναπτύχθηκε γύρω από την Ακρόπολη σε σχήμα τροχού. Το 479/8 π.Χ. την περιέβαλλε το Θεμιστόκλειο τείχος που αναπτύχθηκε ολόγυρα προς όλες τις κατευθύνσεις (Θουκυδίδης 1.93.2). Στα ρωμαϊκά χρόνια μια νέα οχύρωση, το λεγόμενο Βαλεριάνειο τείχος, συμπεριέλαβε ένα νέο ανατολικό προάστιο που είχε εν τω μεταξύ αναπτυχθεί από την εποχή του Αδριανού, πέρα από τα όρια του Θεμιστόκλειου τείχους.

Στη ζώνη πλάτους 500 μέτρων έξω από τα τείχη εντοπίζονται πολλά σημαντικά μνημεία, όπως λουτρά, βιοτεχνικά εργαστήρια και τα μεγάλα νεκροταφεία, καθώς και τμήματα των βασικών οδικών αξόνων που συνδέουν το άστυ με την Αττική. Η προσθήκη αυτών των μνημείων βοηθάει στην πληρέστερη κατανόηση της λειτουργίας της αρχαίας πόλης εντός και εκτός των τειχών.

Απώτερος στόχος είναι η διεύρυνση της ήδη χαρτογραφημένης περιοχής των αρχαίων Αθηνών. Προς τα βορειοδυτικά του άστεως, προβλέπεται η προσθήκη της περιοχής του Δημοσίου Σήματος συμπεριλαμβανομένης της Ακαδημίας όπου λειτούργησε το αρχαίο γυμνάσιο και η φιλοσοφική σχολή του Πλάτωνος. Προς τα νοτιοδυτικά του άστεως, προέχει να καλυφθεί όλος ο χώρος που διέσχιζαν τα Μακρά Τείχη στο αττικό πεδίο με κατεύθυνση τη θάλασσα και τα αρχαία λιμάνια του Φαλήρου και του Πειραιά.

Για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση του έργου Χαρτογραφώντας τις Αρχαιότητες των Αθηνών στην ομάδα του Διπύλου συνεργάστηκαν αρχαιολόγοι, χαρτογράφοι, τοπογράφοι μηχανικοί, φιλόλογοι, ειδικοί σε βάσεις δεδομένων, Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών, CAD καθώς και εικαστικοί. Οι βασικοί συντελεστές του έργου με αλφαβητική σειρά είναι οι εξής:

Χριστίνα Γιαννακούλα (αρχαιολόγος, ειδική στο GIS), Ορέστης Γουλάκος (αρχαιολόγος), Μαρία Καραγιαννοπούλου (αρχαιολόγος), Μάρκος Κατσιάνης (αρχαιολόγος, ειδικός στο GIS), Ματίνα Λαμπράκη (τοπογράφος μηχανικός, ειδική στο GIS), Γιώργος Παναγιωτόπουλος (webGIS developer), Εύη Σέμπου (φιλόλογος, συντονίστρια), Κατερίνα Στάθη (ιστορικός, συντονίστρια), Ασπασία Τσατσουλή (αρχαιολόγος), Γιώργος Χιώτης (αρχαιολόγος, ειδικός στο GIS), Μαρίνα Αλεξανδρή (creative director), Δέσποινα Αλεξανδρή και Robert Pitt (μεταφράσεις), Θοδωρής Βάκκας (Geospatial Enabling Technologies), Fred Ley (σχεδιασμός CAD), Αλέξανδρος Χριστοδουλόπουλος (webMarker).

Οι δικηγόροι Άρτεμις Σταμπουλούς και Χριστίνα Πηγάκη παρείχαν νομικές συμβουλές σε θέματα προσωπικών δεδομένων και πνευματικών δικαιωμάτων αντιστοίχως.

Την επιμέλεια του έργου είχαν οι:

Λήδα Κωστάκη (αρχαιολόγος), Βάντα Παπαευθυμίου (αρχαιολόγος), Μαρία Πηγάκη (χαρτογράφος) και Άννα Μαρία Θεοχαράκη (αρχαιολόγος).

Ευχαριστούμε τους παρακάτω φορείς για την ευγενική παραχώρηση του δικαιώματος χρήσης ή/και αναδημοσίευσης εικονογραφικού και χαρτογραφικού υλικού:

• Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών
• Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων
• Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων
• Ελληνικό Κτηματολόγιο A.E.
• Δήμο Αθηναίων
• Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα
• Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών

Ευχαριστούμε θερμά το The Packard Humanities Institute (PHI) για την οικονομική ενίσχυση κατά τα πρώτα στάδια της έρευνας, το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ), μεγάλο δωρητή του έργου, για την εμπιστοσύνη που μας έδειξε, την Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία Πολιτιστικού και Κοινωφελούς Έργου ΑΙΓΕΑΣ, χάρη στην οικονομική ενίσχυση της οποίας το έργο πήρε την οριστική του μορφή, αλλά και τους ανώνυμους δωρητές που πίστεψαν στην αξία του και το στήριξαν.

Ευχαριστούμε για την παραχώρηση αιγίδας τους:

• Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών
• Δήμο Αθηναίων
• Ελληνική Εθνική Επιτροπή για την Unesco