H μαχόμενη αρχαιολογία, που είναι απρόβλεπτη και περιστασιακή, είναι αναγκαστική, περιορισμένη και πολλαπλώς εξαρτημένη.

Θεοδώρα Καράγεωργα-Σταθακοπούλου, «Δημόσια Έργα και ανασκαφές στην Αθήνα τα τελευταία πέντε χρόνια», Ηόρος 6 (1988), σ. 87-108.

Οι σωστικές ανασκαφές είναι αναγκαστικές αρχαιολογικές έρευνες που διεξάγονται από αρχαιολόγους της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας πριν από κάθε ιδιωτικό ή δημόσιο τεχνικό έργο. Ο πρωταρχικός σκοπός των σωστικών ανασκαφών είναι η προστασία των υλικών καταλοίπων του παρελθόντος από τον κίνδυνο καταστροφής και η επιστημονική τεκμηρίωση των υφιστάμενων στρωμάτων.

Μέσα στις πόλεις, ειδικά σε όσες είναι κτισμένες πάνω σε αρχαίες πόλεις, οι σωστικές ανασκαφές διεξάγονται είτε σε οικόπεδα ιδιωτών προκειμένου να οικοδομηθεί ένα νέο κτήριο είτε σε πλατείες για τη δημιουργία υπόγειων σταθμών αυτοκινήτων, ή σε οδοστρώματα για την τοποθέτηση καλωδίων και σωλήνων σε δίκτυα κοινής ωφελείας· αλλά και σε σκάμματα για τα μεγάλα δημόσια έργα αστικής υποδομής, όπως είναι οι διαπλατύνσεις οδών, η δημιουργία ανισόπεδων κόμβων, η κατασκευή του μετρό και του τραμ.

Στο κέντρο της Αθήνας ο ρυθμός των σωστικών ανασκαφών σε περιόδους έντονης ανοικοδόμησης υπήρξε αμείλικτος. Αρχικά οι ανασκαφές σε οικόπεδα και σε στενά χαντάκια ήταν σωστικές μόνο κατ’ ευφημισμόν, καθώς υπό τη χρονική πίεση των τεχνικών έργων οι χώροι μάλλον παραβιάζονταν παρά ανασκάπτονταν. Ακόμα και όταν οι αρχαιολόγοι άρχισαν να μπορούν πια να ανασκάπτουν με τους δικούς τους όρους, ποικίλες άλλες δυσκολίες προέκυπταν κατά τη διεξαγωγή μιας σωστικής ανασκαφής, όπως η συνεχής πτώση σαθρών επιχώσεων, τα αναβλύζοντα ύδατα, η απειλή κατάρρευσης των παλαιών όμορων οικιών ή οι διαμαρτυρίες των περιοίκων.

Σε ένα τέτοιο δυσμενές ανασκαφικό περιβάλλον, εύστοχα η σωστική αστική αρχαιολογία χαρακτηρίστηκε ως μαχόμενη: «Το σπουδαιότερο είναι», σημειώνει για την ανασκαφή της οδού Λένορμαν της περιόδου 1984-1985 η τότε προϊσταμένη της Γ΄ Αρχαιολογικής Εφορείας Κλασικών και Προϊστορικών Αρχαιοτήτων κ. Θεοδώρα Καράγεωργα-Σταθακοπούλου, «ότι δεν είχαμε τη δυνατότητα να επαληθεύσουμε τα αποτελέσματα της ανασκαφής ενός σημείου με εκείνα ενός άλλου, διότι όταν τελείωνε η μία τομή, τα αρχαία της διπλανής δεν υπήρχαν πια».

Η γνώση που έχει αποκτηθεί από τις σωστικές ανασκαφές είναι συνεπώς αποσπασματική καθώς τα κατάλοιπα του αρχαίου αστικού ιστού εμφανίστηκαν σποραδικά και σε τυχαίες θέσεις του σύγχρονου χώρου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μην είναι εύκολα αναγνωρίσιμη η σχέση των καταλοίπων μεταξύ τους, γεγονός που δυσχεραίνει την αποκατάσταση μιας πιθανής ιστορίας του χώρου.

Η δημιουργία ενός χάρτη των σωστικών ανασκαφών της Αθήνας ήταν από καιρό ζητούμενο της αρχαιολογικής κοινότητας. Η ελεύθερη πρόσβαση στην ψηφιακή μορφή του θα διευκολύνει το επιστημονικό έργο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας· ελπίζουμε ο χάρτης να βελτιωθεί, να εμπλουτισθεί και να επικαιροποιείται από εδώ και στο εξής με τη βοήθεια των ίδιων των αρχαιολόγων που σκάβουν την Αθήνα, και, τελικώς, οι δημόσιοι φορείς να τον ενισχύσουν με αρχειακά σχέδια και φωτογραφίες.